«O ju njerëz, vërtet Ne ju krijuam prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj e fise që të njiheni ndërmjet vetes». (Kur’an, Huxhurat: 13)
«Nuk ka paqe mes kombeve pa paqe mes feve. Nuk ka paqe mes feve pa dialog midis feve. Nuk ka dialogu ndërmjet feve pa një studim themelor të feve». (Hans Küng)
Tashmë është e qartë dhe e padiskutueshme që feja dhe qytetërimi Islam në kohën e globalizimit janë bërë pjesë përbërëse e historisë dhe kulturës botërore, e për këtë arsye kërkohet që ato të shqyrtohen në mënyrë intgeruese dhe konstruktive, në dritën e sfidës dhe bashkëjetesës dialoguese, e jo vetëm përmes prizmit të kërcënimit dhe rivalitetit të vazhdueshëm të fshehur. Në të vërtetë, duket se Islami në shumë mënyra sot mund të shërbejë si një çelës hermeneutik përmes të cilit do të mund rilexohej, reinterpretohej, zgjerohej e, mbase edhe në mënyrë efektive, të ripërtërihej të kuptuarit e qytëtrimit perëndimor, në mënyrë të veçantë e traditës dhe shoqërisë perëndimore si dhe vendi dhe roli i Islamit dhe i muslimanëve në to.
Nëse, nga njëra anë, globalizimi tekniko-ekonomik ka imponuar superioritetin perëndimor të llojit të vet mbi pjesën tjetër të botës, nga anën tjetër, takimi planetar i kulturave dhe religjioneve, që e shoqëron globalizimin, i ka dhënë Perëndimit mundësinë të shqyrtojë relativitetin e vet kultuoror dhe qytetërues. Vendi i qytetërimit islam në kontekstin e globalizimit bashkëkohor, në mënyrë paradigmatike, fton Perëndimin që të zgjerojë shikimin ndaj kulturës dhe historisë së vet. Në fillim të shekullit XXI, në epokën ku bota është bërë një “fshat i madh”, historia nuk mund të kuptohet më në mënyrë statike apo të njëanshme, sipas pikëpmajes eurocentrike apo kristocentrike, por as sipas piëkpamjes arabocentrike apo islamocentrike. Përkundrazi, historia duhet shqyrtuar në kuptimin dinamik dhe interaktiv si një e mirë e përbashkët e tërë njerëzimit, pasuria më e madhe e të cilit manifestohet pikërisht në përshkimin reciprok të diversiteteve të panumërta. Thënë më ndryshe, historia njerëzore nuk është pronësi apo monopol as i Lindjes, as i Perëndimit, as i Islamit as i Krishtërimit, ajo kryesisht u përket njerëzve konkret që e bëjnë atë dhe të cilët marrin pjesë, shpesh kundër dëshirës së tyre, në ngjarjet dhe rrethanat që kryesisht i tejkalojnë edhe vetë ata. Vlera paradigmatike e Islamit në kuadër të globalizimit botëror është veçanërisht e rëndësishme për shkak se Islami, për arsye të diversitetit të vet strukturor, bën thirrje që problemeve të përgjithshme socio-ekonomike, gjeopolitike apo kulturore-qytetëruese, t’ju qasemi në mënyrë te veçantë, duke i marrë parasysh specifikat e secilit kontekst. Globalizimi, vetvetiu, nuk është patjetër negativ: në njëfarë mënyre ai futet në atë logjikën unversale që është e përbashkët edhe për Krishtërimin edhe për Islamin. Atë, megjithatë, duhet ta bëjmë të drejtë, në mënyrë që nga prosperiteti i tij ekonomik të mos përfitonin vetëm disa.
Identiteti islam i shqiptarëve
Periudha të ndryshme të historisë njerëzore të njohura si epoka e makinës, epoka e teknologjisë dhe shpeshherë si epoka në të cilën njerëzit e zakonshëm shfaqen në skenën historike – por edhe epoka e revolucionit shoqëror e industrial, e udhëtimeve hapësinore e globalizmit, e shteteve të mëdha e luftërave botërore – kanë nxitur pasqyrime të reja mbi çështjen e identitetit. I tillë është edhe rasti i Shqipërisë dhe shqiptarëve të post-komunizmit, ku ka lindur një diskutim i mprehtë mbi atë se shqiptarët kanë një identitet perëndimor (evropian) apo një identitet lindor (oriental), ku njëra palë ngre hipotezën e vet dhe hedh poshtë palën tjetër që mbështet të kundërtën. Nuk do mend e as ndonjë analizë të thellë fakti se pjesa dërrmuese e elitës shqiptare në trojet e saj emërtimin Islam, në identitetin e shumicës shqiptare, e konsideron si pengesë. Sipas tyre Islami si pjesë e identitetit shqiptar prish kohezionin brenda-kombëtar, pengon integrimet euroatlantike, i largon shqiptarët nga rrënjët e tyre evropiane,etj. Akademikë, intelektualë, shkrimtarë e politikanë edhe sot e gjithëherë përpiqen t’i veshin shqiptarëve një identitet sipas interesit të tyre apo me justifikimin «për të mirën e kombit», duke kamufluar të vërtetën.
Nuk dëshiroj të merrem me debatin që është zhvilluar me vite e dekada të tëra tek popullata shqiptare nga të gjitha trojet, sepse debati i tillë është artificial, është treguar joproduktiv, është antishkencor dhe tashmë në kohën e «fshatit global» është anakronik: natyrisht, e kam fjalën për formën e atij debati, si është shtruar dhe injektuar në opinionin publik. Përpjekjet e tilla janë bërë me qëllim për të shtrembëruar të vërtetën e pakontestueshme të përbërësve qenësor të identitetit kombëtar shqiptar, për të individualizuar “tre influencat” në kulturën shqiptare, për të varfëruar trashëgiminë e trefishtë shpirtërore. Ato përpjekje do të ishin të mirëpritura në se do të synonin të vinin në pah larminë dhe diversitetin e kulturës kombëtare shqiptare, por vënia e tyre në marrëdhënie përjashtimi më së paku sjell fragmentarizimin e kulturës kombëtare.
Një kulturë pasurohet prej ndryshueshmërisë së brendshme të saj, duke përfshirë edhe ndryshimet në ndikime. Kur në një kulturë ka një fenomen që diferencohet nga të tjerët sipas logjikës «për ndryshe nga […]», kjo është shprehje e pasurisë së saj. Por në rastin kur kërkimet e tre influencave bëhen me qëllim që të mbetet vetëm njëra, kjo do të thotë të mendosh me pamje të kufizuar. Në kulturë nuk ka operacione dhe as pastrim klinik. Ajo që duket më e tepërt, befasisht del më e nevojshme. Le të përfytyrojmë, për një çast, se si do të reagonin shkrimtarët nëse do të vendosej, për shembull, mospërdorimi i leksemave me burim turko-arabo-persian. Ata do të gjendeshin në një vështirësi të madhe gjatë përdorimit të stileve funksionale. Nuk mund të mendohet pasurimi i kulturës kombëtare duke shkuar me mendjen e prapë se do të kishte qenë më mirë të kishim dy Fishtë dhe asnjë Naim, ose dy Poradecë e asnjë Migjen. Secili është figurë në stilin e tij. Prandaj, në kohën e globalizimit kur identitetet përcaktohen dhe ri-përcaktohen nën ndikimin e ndryshimeve të shpejta, ndryshime të cilat, sipas Gidens-it, e detyrojnë njeriun të shpikë mekanizma efektivë për ripërtëritjen e identitetit personal, Islami si botëkuptim ofron shumë parime dhe vlera që jetën individuale dhe atë shoqërore e bëjnë më të lehtë, më të bukur dhe me vizon më të qartë për të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen.
Nëse i hedhim një vështrim rolit të fesë ndër shqiptarët, do të shohim se feja ka luajtur rol pozitiv gjatë historisë. Për këtë, meritë të veçantë kanë prijësit e fesë, të cilët ishin në nivel të misionit të tyre dhe nuk lejuan keqinterpretimin e parimeve fetare. Bashkekzistenca par exellence trefetare ndër shqiptarët, e verifikuar ndër shekuj, me një ekumenizëm dhe dialog shembullor, është shtyllë e qytetërimit shqiptar. Multifetarizmi është një proces i përfunduar historik, prandaj shqiptarët evropianë nuk kanë frikë se mund të ballafaqohen me «thyerje» të reja dhe «konvertime» fetare. Fundja, për shqiptarët trefetarizmi paraqet një begati të trashëgimisë shpirtërore dhe mendore. Nuk mund të mohohet roli i kulturës kristiane në krijimin dhe ruajtjen e individualitetit shqiptar të kulturës dhe gjuhës, siç nuk mund të mohohet roli i kulturës islame në ruajtjen e qenies kolektive shqiptare.[3] Prandaj, përkatësia fetare tradicionale ndër shqiptarët duhet konsideruar si vlerë qytetëruese, kulturore, por edhe kombëtare.
Është me rëndësi të veçantë në këtë rast të vëmë në dukje se Islami në asnjë mënyrë nuk e ndërroi identititenin tonë burimor, sikurse këtë nuk e bëri me asnjë popull tjetër që e përqafoi atë. Islami nuk e rrezikoi, veçse e saktësoi dhe e modeloi identitetin nacional të shqiptarëve. Dhe kjo duhet të kuptohet nga shqiptarët. Ai nuk ishte faktor denacionalizues dhe të gjitha përpjkejet për deislamizimin e shqiptarëve nuk shpein në afirmimin e tyre si një identitet dhe entitet kombëtar, përkundrazi e zhdukin atë: goditet njëra nga shtyllat themeltare të identitetit kombëtar të shqiptarëve. Ky është ai themeli, ajo shtylla shpirtërore, që ka rrjedh nga Islami.
Të gjitha këto i them për shumë arsye, por njerën prej tyre e ndaj dhe e konsideroj të veçantë: ne muslimanët ndjehemi të shqetësur kur dëgjojmë thirrjet se Shqipëria dhe shqiptarët janë vetëm perëndimorë, vetëm evropianë, vetëm të krishterë. Po ashtu ne ndjehemi të shqetësuar kur dëgjojmë thirrjet se Evropa si një mega-shtet duhet të përkufizohet si një kontinent vetëm dhe eksluzivisht i krishterë! Është e saktë të thuhet: shqiptarët janë edhe katolikë, por jo vetëm kaq. Evropa është një kontinent edhe i krishterë, por jo vetëm kaq: Evropa është një kontinent edhe hebraik, një kontinent edhe musliman, edhe shekullar. Ky është principi jo i ekskluzivitetit, por i inkluzivitetit që përfshin brenda vetes të gjitha tradiat fetare dhe shpirtërore ekzistuese brenda një kombi, shteti, apo kontinenti. Kjo nuk vlen vetëm për Evropën dhe Perëndimin, por është njësoj e rëndësishme për gjithë botën. D.m.th., është detyra e njerëzve paqëdashës që të promovojnë bashkëjetesën e kohëve të ndryshme në një vend, dhe të vendeve e anëve të ndryshme të botës në një kohë. Historikisht është vërtetuar se shfaqja e lindjes së krishterë nuk ishte zhdukje e lindjes hebraike, sikurse as Lindja islame nuk e zhduku lindjen hebraike dhe të krishtëre.
Sfidat e integrimit në Evropë
Pavrësisht nga debati artificial rreth asaj nëse Islami i përket Evropës apo jo, muslimanët tashmë janë në Evropë dhe do të mbetën aty. Kjo do të thotë, sikurse në të kaluarën edhe sot, por edhe në të ardhmën, muslimanët do ta kenë rolin e tyre në formësimin e të ardhmes së Evropës. Diversiteti i shprehur etnik, fetar dhe kulturor i shoqërive tona na obligon të gjithëve që të zhvillojmë aftësitë tona ndërkulturore dhe ndërfetare. Këto kompetenca duhet e mund të mësohen përmes dialogut, por një dialogu të tillë të cilin mund ta përshkruajmë si një mësim i ndërsjellë kulturor dhe një takim ndërfetar mes njerëzve, të cilat janë besnikë dhe konsekuentë ndaj traditës së tyre fetare dhe kulturore.
Sfidat me të cilat përballen jo vetëm shqiptarët, por edhe muslimanët tjerë në Evropë, janë të shumta dhe sillen prej atyre individuale dhe familjare e deri në nivel komunteti dhe shoqërie. Muslimanët janë në një ndarje në mes të asimilimit, ku ata mund plotësisht të shkrihen në shoqërinë në të cilën gjenden, dhe, nga ana tjetër, të izolimit në bashkësinë vetanake, në grupime pa ndonjë integrim të rëndësishëm në shoqërinë në të cilën jetojnë. Në Amerikë apo në Evropë duket duan të “klonojnë” fshatin nga ish-atdheu i tyre. Muhammedi (a.s.) lakmoi pas Mekkës deri në vdekje, por, ai megjithatë me veprimet e tij e ndërroi krejtësisht mjedisin në Medine.
Muslimanët e sotëm në Evropë ballafaqohen me dilemën si t’i përgjigjen sfidave të modernitetit, si të jenë bashkëkohorë në botën perëndimore, si të gjenden dhe çfarë qëndrimi të marrin përballë hendekut që është krijuar në mes formave tradicionale të fesë dhe stileve bashkëkohore të të menduarit dhe të sjelljes. Të gjitha këto janë çështje të një rëndësie jetike për mbijetesën e muslimanëve në Evropë, sepse ata janë aktorë të pashmangshëm me agazhimin e tyre shpirtëror, intelektual, moral dhe ekonomik në Evropë. Në këtë aspekt është i domosdoshëm edukimi i rinisë muslimane mbi vlerat dhe parimet e traditës islame, në mënyrë që brezave që rriten në Evropë t’u jepet trashëgimia e tyre kulturore, por edhe rruga e drejtë e integrimit në mjedisin e ri.
Kur është fjala për traditën e një populli dhe dhe rolin e saj subsatncial në krijimin e identitetit kombëtar të popujve, me të drejtë profesori boshnjak Adnan Silajdziç thotë se «asnjë vepër që synon të trajtojë krizën e njeriut modern, e në veçanti krizën e identiteteve […]në botën moderne kulturore e historike, nuk mund të lërë pa trajtuar edhe konceptet e traditës dhe modernizimit». Tradita si një formë e të mendurarit dhe e sjelljes, që e ndjek një grup vazhdimisht nga brezi në brez, është në lidhje të ngushtë me identitetin e atij grupi. Tradita, në fakt, duhet pranuar si një organizëm i gjallë, si një gjenealogji vetanake shpirtërore dhe fizike nga e cila çdo pasardhës i ardhshëm, indivdual apo komunitar, do të nxjerrë të gjitha gjenet më të mira shpirtërore si një paradhënie epistemologjike dhe ekzsitenciale.
Fenomeni tjetër që ka të bëjë, sidmos me krizën e identitetit, është moderniteti. Nëse këtë nocion e marrim në kuptimin e tij pozitiv si një marrëdhënie, para se gjithash, që ka të bëjë me kohën: «vetëdije e re mbi kohën» (J. Habermas), si një qëndrim reflektiv përballë pozicionit vetanak në histori. Nw kete pikepamje studijuesi i njohur mbi modernitetin Alain Touraine thotë:
«Shoqëria moderne nuk është ajo që shfuqizon të kaluarën dhe besimet, por ajo që transformon të vjetrën në moderne duke mos e shkatërruar atë […]. Ideja e subjektit është ide disidente, e cila gjithmonë e ka theksuar të drejtën për revoltë kundër pushtetit të padrejtë […]. Subjekti duhet të jetë i ripërkufizuar si një forcë e cila, kur është e mbështetur nga traditat dhe e definuar si afirmim i lirisë, mund t’u rezistojë aparateve».
Prandaj, në këtë pikë të këtij diskutimi lidhur me traditën dhe modernen, ne kemi arrtiur te njëra nga pyetjet dhe çështjet më të rëndësishme të diteve tona: si të interpretohet Islami sot, si t’i përshtatet kohës dhe vendit në të cilin jetojmë, njëkohësisht duke mos rrezikuar postulatet themelore te fesë? Shejh Abduhun thotë që Zoti ynë i dashur nuk do të na pyes si e kanë kuptuar dhe zbatuar Kur’anin paraardhësit tonë, veç se si e kemi kuptuar dhe zbatuar ne. Me fjalë të tjera, është e domosdoshme që të rilexojmë Kur’anin dhe sunnetin dhe të lirohemi nga mendimet e ngurta që janë grumbulluar gjatë shekujve të kaluar: duhet të ofrojmë përgjigje për çështjet bashkëkohore që i mundojnë muslimanët. Në këtë aspekt është me rendësi çështja e të kuptuarit të Burimit, si dhe të kuptuarit e tekstit dhe kontekstit.
Është fakt i pakontestueshëm që Kur’ani dhe sunneti janë burimet tona kryesore për të kuptuarit e botës dhe jetës. Po ashtu është e pakontestueshme që muslimanët i kanë kuptuar në mënyrë të ndryshme burimet e tyre, kanë zhvilluar debate të nxehta, të cilat shpesh edhe kan krijuar ambijente tensionuese. Problemi ka qenë tek mungesa e të kuptuarit dinamik e dialektik të vet traditës. Të kuptuarit e tekstit (Kur’ani, Sunneti) dhe kontekstit (koha, mjedisi ku muslimanët jetojnë) ka bërë që intelektuali musliman të jetë në lëvizje të vazhdueshme dinamike dhe dialektike në mes burimeve të tekstit dhe ambjentit në të cilin jeton me qëllim për të gjetur modelin më të mirë të jetës islame në një kohë dhe hapësirë të caktuar. Në pajtim me këtë, të jesh alim në kontekstin islam dhe musliman në kuptimin praktik do të thotë të përpiqesh për të rritur aftësitë tua për të kuptuarit e tekstit dhe kontekstit.
Problemi i rujatjës së idnetitetit islam, por hiç më pak edhe i atij kombëtar dhe kulturor të muslimanëve në Evropën Perëndimore është një çështje qëndrore, gjë që është vençanërisht e rëndësishme për gjeneratën e dytë dhe të tretë të muslimanëve në këtë kontinent. Realiteti i të gjitha komuniteteve emigrante është se një pjesë e tyre, herët a vonë asimilohen. Në këtë duhet të jemi të gatshëm edhe ne shqiptarët. Ai është një proces që tashmë është duke ndodhur. Kemi brezin e dytë dhe të tretë të emigrantëve – lidhja e të cilëve me atdheun nuk është e fortë – të cilët kanë probleme edhe me gjuhën dhe të cilët gjithnjë e më shumë identifikohen më vlerat e vendit në të cilin kanë lindur dhe ku jetojnë. Tani ne mund të diskutojmë a është kjo e mirë apo jo, por në fund të fundit kjo është zgjedhja e çdo individi dhe askush nuk mund të diktojë se si duhet të ndjehet ai. Ajo që unë do të doja të theksoja, kur është fjala për emigrantet, është çështja e idealit kulturor. Për brezat që rriten me dy kultura, dy ose më shumë gjuhë, ky ideal mund të jetë «bashkimi ielementeve më të mira nga të dyja kulturat». Për mua kjo është një mënyrë e pasurimit të kulutrës, një mënyrë e supërstrukturimit të identitetit tonë, një mënyrë për ta zhvilluar atë dhe për ta bërë më të fuqishëm. Kjo ama nuk është e lehtë, sepse kushti për t’i bashkuar elementet më të mira nga të dyja kulturat është njohja e tyre dhe një personalitet i fuqishëm.
Të rritësh si një pakicë fetare dhe etnike në një shoqëri ofron mundësi të pa imagjinuara për zhvillim të shpejtë në krahasim me rritjen dhe të jetuarit në shoqëritë me popullatë dominante muslimane në të cilat asnjëherë nuk ndodhë interaksioni i argumentuar rreth pyetjeve dhe dilemave të shumta që kanë të bëjnë me një gamë të tërë identitetesh, e kjo për arsyen e thjeshtë se shumë gjëra nga shprehia e thjeshtë gabimisht nënkuptohen. Këtu qëndron përgjegjësia jonë, dhe unë verëtet mendoj që e vetmja gjë që mund të na shpëtojë është sjellja e përgjegjshme ndaj vetes dhe të tjerëve. Çdo musliman dhe muslimane në Evropë duhet të mësojnë gjuhën e vendit ku ata jetojnë, duhet të respektojnë ligjet e drejta të vendit në të cilin ata jetonë dhe punojnë, dhe duhet të jetojnë në fenë dhe kulturën e vet në frymën e dialogut, tolerancës dhe bashkëjetesës.
Referencat
Faqet elektronike:
* Autori është imam në Wels të Austrisë. Ai gjithashtu ka drejtuar Unionin e Shqiptarëve Musliman të Austrisë.
** Referati u lexua në takimin vjetor të UAMI (Unioni i shqiptarëve Musliman në Itali).
