Është më e vështirë shpërbërja e paragjykimeve se sa shpërbërja e atomeve Albert Einstein

Peticionit me pretendime mesianike, të hartuar dhe firmosur nga disa intelektual me synim pengesën e influencës së politikës turke në ri-shkrimin e historisë shqiptare, i duhet njohur vlera pozitive e pretekstit: çdo ndërhyrje politike është fatale për shkencën e memories kolektive dhe kjo konsiderohet paradigmë. Duke lexuar në vazhdim përmbajtjen e peticionit dalin në pah një sërë paradigmash të tjera me efekte po aq negative sa diktati i politikës, qoftë edhe asaj vendëse. Hartuesit, më shumë se nga ndërhyrja e politikës, duken të kompleksuar nga vetë evolucioni i natyrshëm i një shkence, të cilin në heshtje e maskojnë me logjikën e termit “ri-shkrim”. Në këtë mënyrë, parimisht, historiografia shndërrohet në shkencë ekzakte, e karakterizuar nga pandryshueshmëria, që do të thotë se «Ne tashmë “njohim» çdo gjë rreth funksionalizmit të asaj periudhe dhe «kjo “njohje” duhet të qëndrojë e paprekur». Paradoksalisht, konceptimi i historiografisë si shkencë në funksion të ideologjive përbën edhe urën lidhëse mes pretendimeve dypalëshe në peticion: të kritikëve dhe të kritikuarve.
Citimi i Aristotelit tek peticioni – amicus Plato, sed magis amica veritas – është një lustër hipokrizie po të mendosh se çfarë kanë shkruar një pjesë e firmëtarëve për Oliver Schmitt, me në krye kandidatin nobelist dhe kryeredaktorin e ‘Hylli i Dritës’. Në atë rast nuk vlejtën etika shkencore dhe përulja ndaj të vërtetës, e as respekti ndaj studiuesit, por, si përherë, cenimi i imagjinatës së trashëguar, fakt i cili automatikisht e shndërron historiografinë nga të paprekshme, siç kërkon peticioni, në të ndryshueshme sipas sindromës së margeritës, dhe pikërisht Ismail Kadare është treguesi më domethënës i saj.
Vetëm për një çast tek libri Mosmarrëveshja: mbi raportet e Shqipërisë me vetveten (2011) Kadare vlerëson studiuesin, pasi e ka stigmatizuar në format nga më tëndryshme, dhe konkretisht tek rasti «i librit të shkëlqyeshëm “Shqipëria venetike”» – siç e quan ai. Rëndësi ka që aty nuk cenohet dogma e besuar nga Kadare dhe replikuesit më agresiv që ai kurorëzon si historian tek libri në fjalë, ndërsa tek Skënderbeu po: i njëjti autor i dy librave vlerësohet në bazë të përputhjes së kërkimit të tij shkencor me të vërtetat e paracaktuara. Pra, vullneti i (disa) firmëtarëve që institucionet shtetërore «në emër të së vërtetës historike [duhet] të lejojnë historianët të bëjnë punën e tyre të pavarur shkencore, sipas parimeve dhe metodologjisë së shkencës historike dhe jo sipas interesave, urdhrave dhe vullneteve politikë të qeverisë së sotme të Turqisë», vlen vetëm për një kategori interpretimesh, ndërsa të tjerat janë vepra komplotistësh dhe «pseudohistorianësh». Nënkuptohet gjithashtu edhe përjashtimi i pluralitetit të interpretimeve, pasojë e cila trashëgohet nga regjimi i kaluar.
Megjithëse historiografia nuk reduktohet në ‘më pëlqen/s’më pëlqen’, aq më tepër kur përzgjedhja bëhet në varësi të pasionit ideologjik dhe interesave, sa herë që një studim del nga doktrina do të ketë intelektual shqiptar të gatshëm për të etiketuar «armikun e historisë» apo «të Evropës», që janë rezultat i metamorfozës semantike të parrudhës së trashëguar të «armiqve të popullit dhe të Partisë». Ky është treguesi më domethënës i vazhdimësisë së kordonit ombelikal me teorinë e «frikës kolektive» ndaj «tradhtarëve» e «armiqve të jashtëm» të sajuar në vitet e regjimit të Enver Hoxhës: kanë ndryshuar aktorët – në fakt disa vegjetojnë akoma, madje tani janë rehabilituar si Guru të nacionalizmit, pasi e kanë ndërtuar regjimin e djeshëm – por jo metodat. Dhe llogorja ndaj «armiqve të jashtëm» është vetëm njëri nga aspektet e tekstit të peticionit.
Të njëjtën metodë analitike Kadare përdor tek Mosmarrëveshja edhe mbi librin e Nathalie Clayer. Shkrimtari i kushton vëmendje vetëm dy elementëve: akuzës (komike) së «mbiemrit sllav të autores», që me sa duket përbën një mekanizëm të konsoliduar baltosje – e kjo u provua edhe me komentet mediatike ndaj referencave historike/sllave të Skënderbeut të Schmitt –, dhe nëntitullit të librit, «Lindja e një kombi me shumicë myslimane». Analiza e studimit të historianes Clayer reduktohet tek mbiemri i saj dhe tek titulli, por nuk mund t’i mungonte anatema: «”albanologët e rinj” e përsëritën provokimin me një tjetër përkthim, këtë herë të francezes Nathalie Clayer» (I. Kadare: 230).  Papërshtatshmëria me doktrinën e shndërron studimin në provokim.
Në raste të tilla çdo lexues, sado indiferent, ndeshet me individ që nën petkun e “intelektualizmit” marrin përsipër rolin e iluministëve në histori, duke injektuar kulturën e «frikës nga armiku». Skena është klasike, përherë dualiste: nga njëra anë e Keqja, nga ana tjetër e Mira; ri-shkruesit e historisë dhe historia e shkruar. Po çfarë ka të shkruar kjo histori që nuk duhet ri-shkruar? Konkretisht, çfarë vizioni për të kaluarën bartin 127 intelektualët, nga të cilët vetëm 5 janë historian dhe asnjëri i periudhës osmane? Pikërisht këtu orbiton problemi kryesor, rreth burimit shkencor të qasjes historike të hartuesve të peticionit dhe të vetë interpretimeve historike.
I tërë përshkrimi sintetik që peticioni i bën periudhës osmane paraqitet i tejmbushur me stereotipa të ndërtuara nga kombinimi i shkollës historike enveriste me mllefin fetar të metaforizuar si rrugëtim evropian. Mbijeton përfytyrimi konfliktual i asaj të kaluare, e cila, ndonëse 500 vjeçare, prezantohet në mënyrë simbolike si «histori qëndrese me në krye Gjergj Kastriotin», duke e reduktuar të kaluarën, për më tepër, tek raporti klasor. Në mbështetje të peticionit, madje deri diku edhe me keqardhjen që nuk është pjesë fizike e tij, historiani Paskal Milo e shpreh më sëmiri shkollën marksiste teksa pohon që «marrëdhënia mes Perandorisë Osmane dhe popujve të Ballkanit ka qenë ajo e shtypësve ndaj të shtypurve».
Nëse në të famshmin Les rois thaumaturges aftësia e Marc Bloch ishte «jo aq zgjerimi i diskutimit të një problemi politik, nëpërmjet bashkërendimit të njohurive sociologjike dhe psikologjike, se sa studimi i mentalitetit të asaj epoke», sot, pas gati një shekulli, përfaqësues të elitave shqiptare, për më tepër me aspirata evropiane, e zhysin të kaluarën drejt formatit të interpretimeve ekskluzivisht politike, ku raportet njerëzore reduktohen tek konflikti, sepse nëpërmjet këtij shpjegimi merr vlerë qëndresa dhe nëpërmjet aktit të qëndresës ngrihen barriera. Në ato pak raste që në historiografinë shqiptare, në raport me periudhën osmane, tentohet tejkalimi i fazës arkaike të qasjeve politike – madje me ndikime qartësisht marksiste – nëpër media zhurmon alarmi i lëkundjes së barrierave, mirëpo 5 shekuj nuk qëndrojnë vetëm mbi raporte politike dhe këto të fundit nuk mund të sheshohen nga konfliktualiteti.
Teksti i peticionit, duke ndërthurur pohime të tipit «gjenocidin e Perandorisë osmane kundër shqiptareve», «vrasje, shfarosje, dhunë të vazhdueshme», «agresion kulturor që godet shtyllën kurrizore të kombit», «cenon ADN-në e kombit shqiptar», nga njëra anë fajëson kërkesat e politikës turke, e nga ana tjetër konsideron fatal, e për rrjedhojë të ndaluar, çdolloj reinterpretimi sipas modelit të Bloch, pasi përtej raporteve politike – por edhe brenda tyre – shpalosen fusha të tjera që normalisht janë të pakuptueshme në prani të kufinjve. Mund të kujtojmë një fragment nga prodhimtaria epike e popullit shqiptar, mbase me origjinë nga ato zona ku influenca osmane ishte shumë e reduktuar, dhe konkretisht dy vargje nga kënga Muji mbas deket, ku njëri nga bajlozët e radhës, në aleancë me «krajlit», pasi e ka kërkuar dhe zbuluar varrin e kreshnikut Gjeto Basho Muji e urdhëron: «çou, more turk, n’mejdan me m’dal / ndo ta çarti fenë e Muhametit» (V. Zoto: 372). Kjo hapësirë e ngushtë ka kondensuar ndikimin osman, traditën, armikun sllav dhe armikun që «del prej detit». Përtej përfundimeve të mundshme të sindromës së margeritës, kjo përbën një shfaqje të krijimtarisë popullore shqiptare të shndërruar në pavetëdije kolektive. E mirë ose e keqe, e hidhur ose jo, funksionale ose kundërprodhuese, kjo është krijimtari e pretenduar si autoktone, e në mos e tillë të paktën ka elemente sinkretizmi kulturor. Shkurt, është fakt.
Dhe si e zgjidhin hartuesit e peticionit aporinë e “barrierave me 1001 porta”? Me pohimin se «pashallarët, ushtarakët, zyrtarët apo shtetarët e lartë të Perandorisë Osmane […] nuk kanë vlerë për historinë tonë kombëtare». E kur mohohen edhe faktet e pamohueshme të ndërveprimit brenda perandorisë, duke mos harruar, gjithashtu, se hartues e firmëtarë groposin kategorikisht çdo ndikim kulturor ose e stigmatizojnë atë si fatkeqësi, historiografisë nuk i ngelet tjetër përveç të vërtetës së relativizuar nga vullnetet personale të peticionit, që në këtë mënyrë vetëshndërrohet në Komision censure, megjithëse në parim është kundër veprimtarisë komisionere. Kërkesave për ri-shkrim peticioni i përgjigjet me kërkesa, ndërsa e vërteta e komisionit shtetëror përballet me të vërtetën e peticionit: me pak fjalë, citimi aristotelian zhvlerësohet totalisht dhe historia nëpërkëmbet jo vetëm nga politika, por edhe nga intelektual të cilët besojnë se mjafton qëllimi për të zëvendësuar të drejtën dhe kompetencat. Sigurisht që duke e spastruar «historinë tonë kombëtare» nga «zyrtarët [shqiptarë] apo shtetarët e lartë Perandorisë Osmane» ngelen mjaft kontribute të rëndësishme. Mirëpo, si mund të pretedohet kërkimi i të vërtetës me metoda shkencore kur njëkohësisht kjo e vërtetë shpallet publikisht e pavlerë?
E megjithatë, pikërisht në këtë zhvlerësim integrimi, Ardian Ndreca, njëri nga firmëtarët dhe ideatorët – me sa kuptohet nga gazetat –,  në reagimin e tij vetëkundërshtohet të paktën dy herë. Së pari, me të drejtë Ndreca pohon që «s’mund të harrojmë e të heshtim para faktit se Stambolli paguente damshpërblimet e luftës së humbun me rusët në Kongresin e Berlinit me toka shqiptare», por, meqenëse prej kohësh është edhe kritik historie, duhej të zgjatej pak në këtë fjali duke përfshirë edhe Fuqitë e Mëdha, të cilat detyronin Stambollin të paguante pikërisht me toka të banuara nga shqiptarë, pasi në këtë formë leximi të fakteve na lë të kuptojmë që autori ose nuk e njeh ngjarjen e cituar, ose e mjegullon atë: ose kundërshtohet kulti i të Vërtetës, i njohur nga peticioni si udhërrëfyes, e në gjuhën e Ndrecës quhet manipulim i realitetit, ose mungojnë kompetencat në fushën historike. Së dyti, Ndreca citon kalimthi Plavën e Gucinë, për t’i dhënë patos rrëfimit të raporteve dramatike mes shqiptarëve dhe Portës së Lartë. Është interesante se si ai sjell në kujtesën kolektive tragjedinë e këtyre dy vendeve dhe njëkohësisht firmos një peticion që nuk njeh rolin kombëtar të pashallarëve, kur udhëheqësi i mbrojtjes së Plavë-Gucisë ishte Ali Pashë Gucia, kur Lidhja e Prizrenit u themelua nga bejlerë e pashallarë, me tradita familjare e personale në shërbim të Stambollit, në hapësirat e një “medreseje”.
Një tjetër organizator i peticionit, Ndue Ukaj, në artikullin Një histori pa të vërteta, përshkon metodat e kolegut të mësipërm. Ndikimet në historiografi i përkthen nënjë tentativë që «natyrshëm eliminon heronjtë e saj, duke e shpallur pikësëpari Gjergj Kastriotin, kaçak e cub», duke përforcuar avazin e “frikës kolektive”, që peticioni e shpreh në disa pika. Më shumë se me  etiketat «cub» e «kaçak», autori do t’i shërbente lexuesit duke shpjeguar burimin e tyre, pasi përpara se t’i adresohen politikës moderne turke ose «albanologëve të rinj»  – siç i quan Kadare – fare mirë mund të gjenden të rrëfyera me detaje tek Marin Barleti. Tek artikulli i Ukajt dhe tek peticioni koinçidojnë të paktën dy fakte.
Së pari, termi «pushtim» është i kudondodhur, madje do të thosha e ka pushtuar peticionin, sepse përdoret 8 herë, ndërsa termi «periudhë» në të vetmet dy raste përdorimi ndiqet ose ndjek termin «pushtim». Tani, duke u nisur nga fakti që peticioni udhëzohet nga «historia jonë [e] shkruar nga shqiptarë dhe të huaj», si dhe duke vënë re konsideratën e hartuesve ndaj arbëreshëve të Italisë «që u bënte promotorë të Rilindjes sonë kulturore dhe të identitetit kombëtar shqiptar», nuk mund të mos përmend se në librin Rapsodie d’un poema albanese, të mbledhur e botuar nga Jeronim De Rada, rreth 150 vite më përpara, kur konteksti mund ta lejonte përshkrimin romantik, tek parathënia e librit përdoret termi «sundim» dhe jo «pushtim». Edhe në një libër letërsie flitej me termin «sundim», ndërsa (sot) peticioni propozon te kundërtën dhe njëkohësisht të vërtetën shkencore.
Së dyti, koinçidenca e dytë gjendet tek emri i heroit tonë kombëtar. Ku fshihet e vërteta, e pretenduar si shkencore, dhe qëllimi, gjithashtu i pretenduar, atdhetarist në spastrimin e «Gjergj Kastriotit» nga «Skënderbeu»? As Papa nuk ia hoqi emrin Skënderbe; në ato pak momente që De Rada e citon në Rapsodie d’un poema albanese përdor ekskluzivisht këtë formë, natyrisht të modifikuar në «Skandyrbeccu, Skanderbeccu». Mendoj që spastrimi ndodh sepse për hire të «historisë» nuk lejohet të humbasë një fragment i rëndësishëm i «imagjinatës» i cili bart funksione ideologjike: është hipokrizi pastaj kur ai që kërkon triumfin shkencor në histori, paralelisht e minos atë në fuksion të imagjinatës dhe bindjeve personale. Në terma shkencor quhet deformim perspektiv, që nënkupton se çka ndodhet pranë vëzhguesit është më e qartë në raport me objektet në largësi, interpretimi i të cilëve ndikohet nga afërsia. Kjo vërehet edhe në interpretimet historike, në mënyrë të pavetëdijshme tek kultura e masës, ose me vetëdije tek ato individë (apo grupe) që kërkojnë t’ia përshtatin këndvështrimit personal realitetin e shkuar, duke e deformuar atë në funksion të nevojave. Historiografia shqiptare nga vitet ’20 e në vazhdim është zhvilluar mbi këtë deformim, me ose pa synime teleologjike. Nuk mund të anashkalohet fakti që teksti i peticionit buron nga të njëjtat deformime të shtresëzuara në vitet e regjimit të Enver Hoxhës, natyrisht të shoqëruara me disa modifikime, në dukje të pafajshme por realisht mjaft domethënëse.
Vërtetë peticioni, siç pohon Ndreca, «s’i përkiste mumieve të kohës së komunizmit», ato që firmëtari tjetër, Albert Nikolla, i quan  «historianët tanë», si koncept i «marrë nga vëllimet e diktatorit Hoxha» – pohon ai në Peticioni dhe “historianët tanë” – por nga ana tjetër teksti i peticionit atë model të manipuluar mbron si histori të shkruar. E këtu lind edhe një problem i ri. «Mumie» apo jo, ato janë/ishin historianë. Çështja është se ato që nuk janë historian dhe pasojnë metodën e «mumieve», mendojnë se kanë të drejtën e Komisionit mbikëqyrës? Përmbajtja e alternativës interpretative të peticionit kalon nga «mumia» në një stad regresiv historibërje.