Ali M. Basha
 
“Kangët e poetve e legjendat e rapsoditë e popullit e çfaqin Skanderbegun vetëm si nji fatos fejet, por para synit t’historikut e t’vrojtarit t’paanshëm Skanderbegu është fatos i liris e i pavarsis s’kombeve, tuj kenë që dishiri i liris qe ai që ma s’parit e shtyni at burrë t’përmendun me rrokë armët për Shqypni. Skanderbegu me at trimni e rreptsi me t’cillën luftoj kundra turqve, që ishin musliman, luftoj edhe kundra venedikasve, që ishin t’kshtenë…”
Këtë e ka thënë: Patër Gjegj Fishta[1]
Një miku im, historian i shquar, më pat thanë dikur se bashkësia muslimane shqiptare, në raste të veçanta, duhet të organizojë ndonjë ceremoni fetare për Skënderbeun, i cili ka qenë “Prodhimi ma hyjnuer i racës shqyptare”[2] dhe këtë mund ta realizojë p.sh. me ndonjë rast përvjetori në kujtim të tij, mund të zbresë ndonjë hatme e nuk e di se çfarë. Me kartën e tij nuk duhen lënë të tjerët të luajnë si të duan. Ai ka qenë sa musliman, aq edhe i krishterë, por mbi të gjitha ai ka qenë atdhetar – përfundoi miku sugjerimin e vet.
Gjendja e krijuar pas një periudhe gati gjysëmshekullore të ateizmit në pushtet, po shfrytëzohet nga forca të interesuara për një trajtim të shtrembër të dukurive dhe të historisë fetare në vendin tonë. Në këto ujëra bëjnë pjesë edhe qëndrimet që mbahen ndaj Heroit Kombëtar të mbarë popullit shqiptar, pa dallim besimi, Gjergj Kastriotit, Skënderbeut. Këtu duhet evidentuar se kemi të bëjmë me qëndrime intolerante, që lidhen me trajtimin sektar, fetar të figurës së tij, në kundërshtim me të vërtetat historike. Pozicionet e kundërta që mbahen, duke e reduktuar trajtimin dhe paraqitjen e tij në atë të heroit fetar, thjesht si “atlet të Krishtit” nga njëra anë, dhe mohimi i atdhetarizmit të tij, nga ana tjetër, bashkohen në një pikë: në zhvlerësimin e figurës së tij madhore, jo vetëm në rrafsh kombëtar, por edhe më gjerë.
Duke u analizuar në këtë prizëm, janë të pavend, të paragjykuara dhe keqdashëse për vendin tonë pretendimet për ta paraqitur Skënderbeun, në radhë të parë, si “mbrojtës të krishtërimit”, duke mënjanuar e lënë në hije atë që është kryesorja – mbrojtjen që ai i bëri atdheut të tij.
Heronjtë kombëtarë shqiptarë shpeshherë janë përdorur nga ato fuqi të mëdha, që kanë influencuar politikat shqiptare, sikur t’i kishin heronj të dalë nga populli i vet. E parë në këtë prizëm edhe në kohët që po kalojmë, propagandistë të ndryshëm, që nuk përfaqësojnë interesat e vendit tonë, përpiqen ta identifikojnë, propagandojnë dhe “privatizojnë” Skënderbeun si “shenjtin” e tyre.
Dihet se figura e Skënderbeut u përdor nga propaganda e regjimit komunist si simbol “progresi” kundër “regresit oriental”; por miti i Skënderbeut u përdor edhe nga fuqitë përëndimore për qëllime të paragjykuara që në themelimin e shtetit të ri shqiptar. Kështu, kur fuqitë europiane vendosën që të krijonin Shqipërinë e vitit 1913, pasi kishin bërë ndarjen e tokave shqiptare mes fqinjëve grabitqarë, ata e patën parë me vend që këtij populli me shumicë muslimane, mund t’i caktonin për ta sunduar edhe mbretër të krishterë.[3] Madje pati nga kandidatët në fjalë, që i ripagëzuan fëmijët e vet me emrat Skënder dhe Donika.[4] Të tjerë europianë, pretendentë për fronin shqiptar si spanjolli Don Juan de Alandro Perez e emëroi veten Gjon Kastrioti (si i ati i Skënderbeut).[5] Kështu, për të mos u zgjatur me këtë çështje, të gjithë kandidatët në një formë a në një tjetër përpiqeshin të “argumentonin” lidhjet e tyre me vendin tonë nëpërmjet “afërsisë” që kishin me Heroin tonë Kombëtar. Veprime që në ato kohë kishin regjisorët dhe prapavijën e tyre. Por pranimi apo mospranimi nga ana e popullit shqiptar i një mbreti të huaj, nuk duhet trajtuar në asnjë mënyrë si çështje ksenofobie apo ksenomanie. Kandidatët e shumtë për fronin e Shqipërisë, me kombësi nga më të ndryshmet si: turke, arabe, spanjolle, italiane, gjermane, rumune etj., me fe katolike, ortodokse, muslimane e protestante nuk bënin gjë tjetër, veçse përfaqësonin interesa e synime të ndryshme të shteteve të huaja apo, pse jo, edhe të blloqeve ushtarake në prag të Luftës së Parë Botërore.
Por për ne shqiptarët, Skënderbeu nuk duhet dhe logjikisht nuk mund të prezantojë, modelet e të tjerëve, qofshin grekë, italianë, sllavë (katolikë apo ortodoksë). Pak rëndësi ka nëse ai ishte musliman apo i krishterë si individ, apo se si janë interpretuar apo manipuluar faktet, por ai në asnjë mënyrë nuk mund të pranohet si “mbrojtës i krishterimit kundër islamit”[6], apo si “simbol i vëllazërisë shqiptaro-serbe”, sepse “Shqyptari nuk e dijti vedin kurr për ma shqyptàr se në kohën e këtij kreshniku, megjithëse përherë ndër lufta” [7]. Prandaj, nëse Skënderbeu do të pranohej si i tillë, ai nuk do të ngelej më hero i shqiptarëve, por thjesht një kukull historike në duar të Serbisë, Kishës së Romës apo Athinës, venecianëve, Napolit etj., gjë që së paku do të thotë jo vetëm falsifikim i të vërtetave historike, por edhe shkatërrim i historisë së kombit tonë.
Patriotët shqiptarë, që e prezantuan Skënderbeun mes shqiptarësh gjatë fillimeve të shekullit 20-të, panë tek ai Heroin Kombëtar të shqiptarëve dhe jo heroin kryqtar, apo heroin shqiptar me origjinë serbe. Kështu, Skënderbeu naimian është Hero Kombëtar që lufton kundër pushtuesit turk dhe në të njëjtën kohë është vigjilent në mbrojtje të Shqipërisë ndaj intrigave të Europës së krishterë. Naimi me pendën e vet u ritregoi shqiptarëve një Skënderbe “të harruar” nga historia e shkruar me paragjykime, Skënderbe që do të ishte kampion i shqiptarizmit. Në poemën naimiane, Skënderbeu nuk portretizohet si bir i Papës, “as atlet i krishterimit”, as si serb. Ai në idealin naimian na shfaqet si pëllumb lirie, shpresë për kombin. Skënderbeu i Naimit, si me thënë, është një version i ringjallur shqiptar i Imam Hysejnit që lufton të mallkuarin ‘Jezid’ (në rastin tonë: turqit), në Qerbelanë e shenjtë, në rastin tonë –Kruja.
Edhe Sami Frashëri, dijetar i madh dhe ideolog nga më të shquarit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare – vëlla i Naimit, e ka paraqitur Skënderbeun mes shqiptarësh si viktimë e konspiracioneve dhe intrigave të Papës e mbretërve të krishterë të Evropës së asaj kohe, të cilët nga njëra anë e inkurajonin në luftën e tij mbrojtëse ndaj turqve dhe, nga ana tjetër, nuk i dhanë asnjë ndihmë.[8]
Skënderbeu jetoi në shekullin e 15-të, ne jetojmë në shekullin e 21-të. Ç’përfaqëson Skënderbeu për ne pas kaq shekujsh? Ai ka jetuar e jeton në vazhdimësi midis nesh. Problemi për të cilin ai luftoi shekuj më parë, ka qenë ai që patëm ne gjatë Rilindjes sonë, por edhe në vazhdim: Davidi i reckosur me një hobe në dorë që luftoi kundër Goliathit – sipas shprehjes së F. Nolit – të armatosur deri në dhëmbë dhe të tillë pas turqve kanë ardhur tek ne edhe të tjerë. Ai fitoi dhe ne fituam.
Më 1912 Ismail Qemali ngriti flamurin e Skënderbeut[9] në Vlorë dhe e shpalli Pavarësinë e vendit. Skënderbeu ka qenë frymëzuesi i shqiptarëve brenda e jashtë kufinjve kudo që ndodheshin gjatë viteve të para të mundimshme, që kanë shoqëruar vendin tonë në vazhdimësi.
Shpeshherë në masmedian e shkruar, natyrisht, për propagandë, shtrohet pyetja: Cila ka qenë feja e Skënderbeut? A ka qenë ai një i krishterë i muslimanizuar, apo një musliman i krishterizuar (gazeta “Dita” dt. 1 korrik 2001) dhe më tepër anohet se ai gjatë gjithë jetës paska mbajtur marrëdhënie të ngushta me kishën dhe me papën. Kështu, Papa Piu II dhe Papa Pali II e kanë cilësuar luftëtarin me dashuri si “Shpata e krishterimit”, “Shtylla e Kishës së shenjtë”etj. etj. Megjithë këtë ka edhe studiues të njohur të periudhës së Skënderbeut, siç janë p.sh. “Foigti dhe Falmerajeri, të cilët na thonë se papët i ndihmuan Skënderbeut vetëm me bekime apostolike dhe me ligjërata panegjirike” [10]– gjë për të cilën ka pasur diskutime. Nuk është qëllimi ynë të merremi me këto kontestime apo konfirmime. Ka, gjithashtu, edhe historianë të njohur që në vlerësimin për të zënë në gojë vetëm kontributin që ka dhënë për lirinë e kombit të vet: “Gjergj Kastrioti është një nga kryeluftëtarët më të mbaruar, më faqebardhë dhe më të mëdhenj të botës. Sa ishte i gjallë, e ruajti lirinë e kombit. Këtë nuk mundi t’ua linte si trashëgim stërnipërve, ashtu si nuk muntnë as të dy bashkatdhetarët e tij të dëgjuar, Pirrua dhe Ali Pasha. Po këta i kapërceu jo vetëm në madhështinë morale, por edhe në fatmirësinë që u hoq nga fusha e veprimeve midis famës dhe shkëlqimit, si mundës i kurorëzuar me dafina, i cili u thye vetëm prej vdekjes”.[11]
Por duhet evidentuar edhe fakti se në rrethet e historianëve tanë njihen njëkohësisht edhe pohimet e tij kur ka qenë tek Papa dhe ka dalë prej andej i pezmatuar dhe i zhgënjyer, të paktën për tri aspekte dhe konkretisht se: a) Ata nuk e besonin, sepse ai ishte shqiptar; b) Qëllimi përfundimtar i Venedikut ishte pushtimi i Krujës[12], por “ai do t’ia japë atë më parë me gjithë çka sulltanit”; dhe ç) “Më parë do të kishte dashur të bënte luftë me Kishën se sa me turkun”.[13]
Madje Edwin E. Jacques, në librin e tij me titull “Shqiptarët” ka edhe një nëntitull të tillë: “Tradhtia e aleatëve të krishterë ndaj Skënderbeut”[14]
Diskutimet për ta zgjidhur këtë rebus janë nga më të ndryshmet. Sillen citime nga studiues të njohur nga më të dëgjuarit në lëmin e historisë. Kështu, pyetjes së mësipërme ja se si i përgjigjet historiani amerikan, Edwin Jacques: “Në kuadrin e thënieve dhe të kundërthënieve mbi të, është e dobishme që të shqyrtojmë nëse Skënderbeu ishte vërtet i shtyrë nga bindjet fetare apo, siç pretendojnë disa, ai e përdori besimin thjesht si një mjet për arritjen e pavarësisë së Shqipërisë. Fetih Pasha, një ish-ministër i Turqisë në Beograd, pohoi se në kohën kur Skënderbeu komandonte një forcë ushtarake në Anadoll (Azi e Vogël), “arkivat dëshmojnë se ai ishte një musliman i mirë. Mirëpo, pas vdekjes së të atit, në 1432-in, sulltani ia dha principatën e Krujës një tjetri, në vend që t’ia ofronte atij vendin e të jatit. Që prej asaj kohe, ai u bashkua fshehurazi me kishën romane, me shpresë që të gjente një mjet për realizimin e qëllimeve të veta”[15]. Një mendim të tillë e kanë shprehur edhe shumë muslimanë të tjerë, madje njëri prej tyre e ka quajtur Skënderbeun me tallje “Gjenerali i Kryqit”duke deklaruar se Skënderbeu nuk luftoi kurrë për kryqin, por për atdheun e tij; ai nuk luftoi kundër fesë islame, por kundër turqve”.[16]
Për masat e krishterizuara të Europës, islami dhe krishterimi, ashtu si ortodoksia dhe katolicizmi, apo më vonë katolicizmi dhe protestanizmi, ishin më shumë dy sisteme të ndryshme të riteve religjioze. Prandaj në Europën e krishterë mesjetare, ndërrimi i fesë nuk ishte ndonjë problem i madh teologjik për shumicën e njerëzve të thjeshtë, të cilët nuk i kujtonin dhe nuk trajtonin islamin dhe krishterimin si dy religjione të kundërta në doktrina[17]. Duke u nisur nga kjo, Fan Noli ka shkruar për babain e Skënderbeut se “në çështjen e fesë, Gjon Kastrioti ishte shqiptar i kulluar. Ai nuk ishte ithtar fanatik i ndonjë feje, por e ndërronte këtë sipas politikës si ditës. Ai ishte katolik roman, si aleat i Venedikut, më 1407, ortodoks grek, si aleat i Stefan Llazareviqit të Serbisë; prej 1419 deri më 1426 musliman, si aleat i Muratit II, prej 1430 deri më 1438, përsëri katolik roman si aleat e qytetar nderi i Venedikut dhe i Raguzës…”[18].
Dhe më vonë, në një ribotim të ripunuar të “Historia e Skënderbeut” – Kryzotit të Arbërisë (1405-1468), mendimin e sipërm Noli e riparaqit duke shfaqur të njëjtin mendim edhe për të bijtë e Gjon Kastriotit: “Që të gjithë, si Gjon Kastrioti ashtu dhe të bijtë, për të shpëtuar nga katastrofa e motit 1430, u konvertuan muhamedanë për sy e faqe. Sipas dëshmimeve të papës Pius II dhe të kronikanit raguzan, Lukari, Gjon Kastrioti vetë mori një emër musliman dhe u quajt Hamza (A thua është rastësi që edhe i nipi i tij nga djali është thirrur Hamza?! –shënimi im A. B.). Nga kjo merret vesh që ishte shqiptar i kulluar dhe e ndërronte fenë sipas politikës së ditës … Gjerq Kastrioti, si edhe të vëllezërit, merrte pjesë në shpeditat turke afër kufirit të Shqipërisë me trumba shqiptare bashibozuke brenda në ushtrinë feudale turke, dhe jo në ushtrinë e rregullt të jeniçerëve. Ndryshimi është këtu: Jeniçerët me oficerët e tyre shërbenin në ushtri gjer sa mplakeshin dhe pastaj lëshoheshin në pension. Bashibozukët, feudalët, edhe aliatët shërbenin sa kohë kishte luftë. Dhe pastaj këtheheshin në shtëpi ku qëndronin gjersa të thirreshin për ndonjë shpeditë tjetër. Midis turqve në periudhat e shpeditave, Gjergj Kastrioti, si muhamedan, mori mbiemrin Skënderbe, po kur kthehej në shtëpi, për vakancat në periudhën e armisticave (armëpushimeve), bëhej prapë i krishterë. Kështu venecianët e pranuan si aleat edhe qytetar honorar më 1438, duke ditur që ishte i krishterë, por raguzanët e refuzuan më 1438, se e kujtonin muhamedan”,[19] dhe, “Në qoftë se i biri që është bërë turk e musulman merr urdhra nga sulltani për të plaçkitur tokat e Republikës, Kastrioti kërkon që të mos mbajë përgjegjësi ai vetë për këtë gjë”[20] dhe si përfundim mund të paraqesim konkluzionin e Fan Nolit se “Tani nuk është e nevojshme të supozohet se Skënderbeu u bë musliman me pahir në pallatin e sulltanit. Ka më tepër të ngjarë që ai ta ketë bërë një gjë të tillë nën fuqinë e butë bindëse të t’et, që u bë “turk dhe musliman”, ashtu siç na thotë Piu II – në një vend të harruar të librit të tij…”[21]. Po kështu edhe studiuesi i njohur për shkrimet e rëndësishme që ka bërë në lidhje me historinë e Shqipërisë, veçanërisht për historikun e katolicizmit në Shqipëri si dhe të formimit të fiseve e të dinastive shqiptare etj., Dr. Milan Shuflaj, nuk e zë në gojë fare “rikthimin e Skënderbeut në katolicizëm”, por thotë: “…ndërkaq i biri i tij, Gjergji, i cili, duke qenë peng i turqve (para vitit 1428), kaloi në fenë islame dhe mori emrin Skënderbeg, bëhet dinasti më i fuqishëm i Shqipërisë”[22]
Siç dihet, para kohës së Skënderbeut kishte filluar procesi i islamizimit, të paktën, siç e konfirmon Fan Noli, që nga koha e Balshajve[23], dhe vazhdoi më vonë me intensitet. Kështu, p.sh. edhe vetë Skënderbeu në rrethin e tij, përveç të nipit – djalit të vëllait, Hamzait, ka pasur edhe njerëz të tjerë të ndryshuar, madje disa prej të cilëve sapo kishte vdekur Skënderbeu, qoftë nga gjaku i tij, apo nga njerëzit e së shoqes, se “Pjesat e Shqipërisë të zaptuara prej turqve, u vunë nën qeverimin e një të nipi prej motre të Skënderbeut, i cili ishte kthyer muhamedan e rronte pranë sulltanit”[24], “Arianiti – vjehrri i Skënderbeut – (Arajniti ose Araniti) i Kaninës kish tre bij dhe nëntë bija; një nga të bijat, Vojsava, u martua me Gjon Çernoviçin e Malit të Zi dhe i biri i saj, i kthyer muhamedan dhe i emëruar Skënderbe Çernoviç, zaptoi Malin e Zi me ndihmën e sulltanit; një tjatër bijë, Helena, u martua me Gjergj Dukagjinin dhe bijtë e saj të gjithë u kthyen në muhamedanë…”[25]
Duhet evidentuar se shpresa e vetme për të, ishte mbështetja tek Përëndia, pavarësisht nga besimi që kishte: “Më 1450, Skënderbeu u neverit prej papës, prej fuqive europiane, prej shokëve të tij, me një ushtri të demoralizuar nga paniku dhe s’i mbetej tjatër shpresë veç Përëndisë”.[26]
Për ta përfunduar çështjen e vlerësimit të atdhedashurisë së Skënderbeut, të cilin duhet ta vlerësojmë për çka realizoi dhe jo ta përdorim për dëshirat e disa misionarëve apo institucioneve, që e cilësojnë atë si “Mburojë të krishterimit”etj., po sjellim vlerësimin e bërë nga At Gjergj Fishta, më 19 kallnuer 1917 në shkrimin “Skënderbegu dhe shqiptarët”, ku theksohet se “Mbas katërqind e pesëdhjetë vjetësh u kremtue për t’parën herë n’Shqypni dita e dekës s’ Skanderbegut. Kjo e kremte është nji shej i mirë: është shej se shpirti ase ndiesit e Skanderbegut kan fillue me u ngjallë ndër zemra t’shqyptarëve. Kangët e poetve e legjendat e rapsoditë e popullit e çfaqin Skanderbegun vetëm si nji fatos fejet, por para synit t’historikut e t’vrojtarit t’paanshëm Skanderbegu është fatos i liris e i pavarsis s’kombeve, tuj kenë q* dishiri i liris qe aj q* ma s’parit e shtyni at burrë t’përmendun me rrokë armët për Shqypni. Skanderbegu me at trimni e rreptsi me t’cillën luftoj kundra turqve, q* ishin musliman, luftoj edhe kundra venedikasve, q* ishin t’kshtenë. Prandaj t’gjithë shqyptarët e vërtetë pa ndërlikim partiet e besimit, do ta nderojnë Skanderbegun si nji fatos t’komit, e do t’u bahet nam me kremtue emnin e punën e tij. Skënderbegu është ideali i liris e i pavarsis s’Shqypnis”.[27] Më qartë dhe më troç nuk ka se si thuhet e vërteta dhe jo nga një njeri sidokudo, por nga goja e Gjergj Fishtës, të cilit, për shkak të pozitës, profesionit që i kushtoi jetën, nuk do t’ia merrnim për të madhe, nëse do të bashkohej me korin e Kishës për këtë çështje, por ai ban dallimin e “kangëve të poetëve dhe legjendat e rapsoditë nga analiza e historianit dhe e vrojtarit t’ paanshëm”, pra prej tij nuk kemi asnjë përpjekje për t’iu shmangur të vërtetës, përkundrazi e thotë atë troç.
Barleti lavdëron bukurinë trupore të Kastriotëve, Topiajve e Arianitëve, duke evidentuar se prej kësaj race shumë të bukur, me gjak të nxehtë dinarik, dolën kalorës të përmendur në luftërat e kufinjve e pastaj kundra turqve. Prodhimi më hyjnor i këtij seleksioni, luftëtari më i tmerrshëm që krijoi përgjithësisht përleshja e Europës me turqit është Gjergj Kastrioti, Skënderbeu.
Skënderbeu, figura më e përkryer e popullit tonë, mbetet i pavdekshëm në toponime, në këngë, në tregime legjendare e në ligje (Kanuni i Skënderbeut), si hero jo vetëm i matjanëve, i dibranëve e i krutanëve, por i tërë shqiptarëve, pa dallim krahinor, fetar e shoqëror. Emri i tij jeton në Mat (fusha e Skënderbeut), në disa shkëmbinj, njëri prej të cilëve mban emrin “Gjurma e atit të Skanderbegut”[28] etj. Gjatë shekujve të zotërimit fetar islam nuk u krijua në vendin tonë një antiskënderbe. Siç e ka vënë re dom Nikollë Mazrreku, Skënderbeu dhe Lekë Dukagjini nuk u konsideruan kaurra[29], ndërsa Karamahmut Bushatlliu krenohej duke e quajtur veten pasardhës i Skënderbeut dhe kërkonte ta ndiqte atë[30]. Shpirti liridashës i Gjergj Kastriotit ndjehej edhe në Pashallikun e Janinës.[31] Bushatllinjtë dhe Ali pashë Tepelena, duke u siguruar të krishterëve liri fetare, i lanë Lëvizjes Kombëtare një trashëgimi të vyer.
Epokës skënderbeiane nuk mund t’i drejtohesh duke e reduktuar rëndësinë dhe karakterin e luftës së shqiptarëve, të udhëhequr nga një Hero Kombëtar, si Skënderbeu, të rritur, midis feve, në një luftë me karakter fetar të “kryqit” kundër “gjysmëhënës”. Vetë Gjergj Kastrioti, jo vetëm që nuk është shprehur për një karakter të tillë të minimizuar të luftës të udhëhequr prej tij, përkundrazi, ai e ka bërë plotësisht të qartë me vepra se do të luftonte kundër kujtdo që do të cënonte interesat e atdheut të tij, pavarësisht se në cilën shenjë fetare fshihej rreziku. Megjithëse u ndodhën midis dy rreziqeve dhe u detyruan të luftonin në dy fronte, edhe kundër një fuqie islame, siç qe Perandoria Osmane, edhe kundër një fuqie të krishterë, siç qe Republika e Venedikut, në ato kohë shqiptarët qenë në gjendje të përcaktonin drejt përparësinë e drejtimit kryesor të luftës së tyre për liri dhe historia e njeh Skënderbeun si një komandant trim, i cili gjithmonë ka kërkuar prej luftëtarëve të tij: “ta ndanin fenë nga armiqtë me pretendimet e tyre të padrejta…”[32]
Në këto 500 e sa vjet figura e Skënderbeut dhe vepra e tij, siç dihet dhe siç pranohet, janë gjendur, jo rrallë, në pikën e kryqëzimit të vlerësimeve të ndryshme, shpesh kontradiktore, sa glorifikuese, po aq dhe reduktuese, minizuese e, madje, deri edhe nënvleftësuese e mohuese. Në rastin më të mirë, Skënderbeu është parë, përgjithësisht, nga historiografia e huaj, si “kordhëtar” i madh, si luftëtar për “lirinë”, për “krishtërimin”, kundër “Islamit dhe Lindjes”. Në të gjitha këto raste ai nuk është marrë sa dhe si duhet i lidhur me mjedisin shqiptar dhe me sfondin konkret historiko-shoqëror të tij. Këtyre vlerësimeve, gjithësesi, të cunguara (pa bërë fjalë për pikëpamjet e gabuara e të shtrembëruara dhe, madje, edhe tendencioze, që nuk kanë munguar), historiografia shqiptare u ka vënë përballë, në mënyrë të argumentuar, jo vetëm figurën e një strategu të madh ushtarak dhe atë të luftëtarit për liri, por edhe atë të një burrë shteti të përmasave europiane. Ndryshe nga qëndrimet e përmendura më parë, ajo ka provuar dhe ka nxjerrë në pah karakterin shqiptar, çlirimtar të luftës së Skënderbeut, ndihmesën madhore të luftës së popullit shqiptar, nën udhëheqjen e tij, në mbrojtje të qytetërimit përëndimor, të Rilindjes europiane.[33]
Pesha dhe roli i motiveve fetare të luftës së shqiptarëve në shekullin e 15-të ose janë minimizuar, ose edhe janë injoruar (për motive, në pamje të parë, të pashpjegueshme, po të kihet parasysh një autor si Athanas Gegaj, prift).[34] Edhe atëherë kur janë mbivlerësuar këto motive të dorës së dytë, qoftë edhe nga një personalitet si peshkop Noli, në rrafsh të parë, në fund të fundit, është vënë në pah karakteri kombëtar i kësaj epoke.[35] Kjo vlen edhe për humanistin Marin Barleti, prift dhe për Frang Bardhin, peshkop, i cili u ngrit me forcë në mbrojtje të kombësisë, të shqiptarësisë së Skënderbeut.[36] Historiografia e sotme shqiptare ka zbërthyer e dokumentuar në rrugë shkencore karakterin kombëtar të personalitetit të Gjergj Kastrioti-Skënderbeut dhe të mbarë luftës së udhëhequr prej tij.
Vetë Heroi ynë Kombëtar na shfaqet krenar dhe i nderuar për preardhjen e tij. Në letrën që i dërgoi Princit të Tarantit më 31 tetor 1460 do të shkruante: “Në qoftë se kronikat tona nuk gënjejnë, ta dini se ne quhemi epirotë (Skënderbeu i konsideronte shqiptarët pasardhës të Pirros e të Lekës së Madh, kështu edhe Merkurr Bua)[37], dhe, në kohëra të ndryshme, stërgjyshërit tanë kanë kaluar në vendin që ju mbani sot dhe kanë bërë me romakët luftime të mëdha, nga të cilat, siç e gjejmë (të shkruar), më të shumtën e herës kanë dalë me nder se sa me turp”.[38] Në Commentarii Skënderbeu shton: “Të parët tanë qenë epirotë: Prej tyre doli Pirroja, hovin e të cilit Romakët mezi mundën ta përballonin dhe i cili pushtoi me armë Taranton dhe shumë vende të tjera të Italisë. S’ke sesi u vë përballë burrave të fortë epirotë tarantinët, racë e ndyrë dhe e lindur për të lidhur vistra cironkash”[39]
Pikëpamjet që i reduktojnë përmasat e figurës së Skënderbeut në atë të një heroi fetar, nuk kanë zënë vend tek autorët shqiptarë. Një vlerësim i tillë kaq i ngushtë dhe sektar i bie ndesh faktit tjetër që shumica mbizotëruese e popullsisë shqiptare u islamizua pas vendosjes së sundimit osman.
Përfytyrimin e Skënderbeut si hero kombëtar, të zhveshur, përgjithësisht, nga veshja fetare, e kishin mbarë Rilindasit, qofshin ata arbëreshë, me De Radën në krye (ndonjë përjashtim midis tyre në këtë pikë mund të bëhet për Bilotën), si dhe të gjithë të tjerët në Shqipëri. Edhe autorët e besimit të krishterë tek ne, qofshin edhe klerikë, që nga Fishta, siç e cituam, dhe Mjeda, panë te Skënderbeu një Hero Kombëtar. Fishta u drejtohet shpeshherë nipave të Gjergj Kastriotit, pa dallim besimi. Vënia në pah, nga ana e ndonjërit, në ndonjë rast e përkatësisë fetare që Skënderbeu pati kur lindi dhe kur vdiq, nuk e ndryshon fare këndin e vështrimit dhe të vlerësimit të tij, kryekëput, si Hero Kombëtar.
Përkundrejt përpjekjeve për ta reduktuar personalitetin e tij në një kuadër tepër të ngushtë për të, të një luftëtari fetar, të një kryqtari, të një “kondotieri” këto vite të fundit, në kundërshtim me të vërtetën historike dhe me mendimin më të përgjithshëm shkencor vendës dhe të huaj, vërehen si prirje për të mohuar karakterin kombëtar të jetës dhe të veprimtarisë së heroit të Krujës, pretendohet se ai me luftën e tij, na paska sakrifikuar, siç dëgjojmë të thuhet, edhe kombin.
Këto vështrime të quajtura “të reja”, por që nuk janë gjë tjetër veçse një kthim në “teza” të kahershme, faktikisht, të vjetëruara, janë në kundërshtim të hapur me përfytyrimin e rilindasve për historinë skënderbeiane dhe, për më tepër, ato nuk përputhen me realitetin historik. Kjo epokë nuk duhet marrë e shkëputur, por duhet parë si dukuri ligjësore e historisë shqiptare, si hallkë ndërlidhëse me historinë e vendeve të Ballkanit, të Lindjes së Afërme dhe të Europës Përëndimore.
Karakteri kombëtar i epokës skënderbeiane, i argumentuar nga historiografia shqiptare, mbetet aktual, pavarësisht përpjekjeve, të cilat vështirë se mund të merren në konsideratë për të mohuar rëndësinë e luftërave të Skënderbeut apo për t’i vlerësuar ato negativisht. Ky karakterizim u kundërvihet edhe përpjekjeve që bëhen sot e kësaj ditë për ta minimizuar dhe reduktuar rëndësinë dhe madhështinë e figurës legjendare të Skënderbeut në rrafsh kombëtar dhe ndërkombëtar. Trajtimi tërësisht në rrafsh fetar dhe, për rrjedhim, mohimi i karakterit kombëtar dhe humanist i luftërave të Skënderbeut, nuk ka të bëjë vetëm me debatin shkencor.
Theksimi i motiveve fetare të luftës së shqiptarëve në shekullin e 15-të, cilësimi i Skënderbeut thjesht si një “kampion i krishtërimit”, për hirëë të nevojave të politikës dhe të diplomacisë, të ashtuquajtura të ditës, nuk e përligjin veten. Po ashtu, nuk e përligj veten asnjë përpjekje që bëhet për ta parcelizuar fetarisht Skënderbeun me pretendimin se gjithë kjo do të lehtësonte integrimin e Shqipërisë në Europë. Të gjitha këto mendime që qarkullojnë sot tek ne poshtë e përpjetë, nuk bëjnë gjë tjetër veçse dëshmojnë katërcipërisht se platforma e Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe qëndrimi i saj ndaj epokës së Skënderbeut, mbeten në rend të ditës dhe sot e kësaj ditë. Skënderbeu, i rritur midis feve, u bë për rilindasit simbol i karakterit mbifetar që duhej të kishte kultura shqiptare, ndryshe kombi nuk bashkohej. Ky patriotizëm fetar që po shfaqet sot, nuk është gjë tjetër, siç është pranuar me të drejtë, veçse një rikthim te një mendësi parakombëtare.
Pra, trajtimi i trashëgimisë historike kombëtare kryekëput mbi kritere fetare është tepër i ngushtë dhe i njëanshëm dhe tejet i dëmshëm, për të mos thënë më shumë, për gjykimin dhe vlerësimin e realitetit shqiptar qysh nga shekulli 15-të e më tej. Në trajtimin e epokës skënderbeiane qysh nga koha e saj e deri sot, duhen pasur mirë parasysh ndryshimet që kanë ndodhur në përbërjen fetare të popullsisë. Përndryshe, një shtrim i tillë i cunguar në rrafsh fetar i këtij problemi historik, nuk i ndihmon sot zgjidhjes së çështjes kombëtare mbarëshqiptare.[40]
Së fundi duam të evidentojmë se nga një këndvështrim objektiv, është për të ardhur keq që pothuajse të gjithë kronikanët e hershëm të kësaj epoke heroike kanë qenë klerikë të flaktë e të dëgjuar dhe kjo është një nga shkaqet që ka sjellë ngjyrime e propagandë këmbëngulëse kristiane rreth figurës e bëmave të tij. Përshkrimet e tyre në mënyrë të pashmangshme, kanë ngjyrime të forta për shkak të bindjeve të tyre fetare. Historianët Giovio, Lavardin, Duponcet e të tjerë mbushin faqe të tëra me fjalime e letra të devotshme të Skënderbeut. Sikur këto të ishin autentike, do të mund të depërtonim, përmes historianit, tek vetë luftëtari. Një studiues gjerman mbështet pohimin se ato fjalime të devotshme kanë më shumë tingëllim prej historianësh priftërinj, sesa prej Skënderbeu luftëtar.[41] Prandaj ne me të drejtë, duke e mbyllur këtë shkrim për figurën madhore të Heroit tonë Kombëtar, duke marrë në konsideratë mbishtresat e vëna rreth figurës së tij, na shkon mendja te një diferencim që bën njëri nga ideologët tanë të mëdhenj të Rilindjes sonë Kombëtare, Sami Frashëri, ndërmjet gjeografisë e historisë: “Historia është më e gjërë se gjeografia, sepse në histori kundërthëniet janë të shumta. Një pjesë e historisë është rrenë e thjeshtë, e cila, me kalimin e kohës dhe me përsëritjen e përhershme, merret si e vërtetë… Sa më shumë që të ndryshojnë burimet e saj, po aq ndryshon edhe interpretimi. Ngjarjet i ndryshojnë herë me qëllim e herë duke gabuar, ashtu që vështirë është që në mesin e tyre të gjendet ajo që është e vërtetë… Është detyrë e atyre që merren me histori që të mos marrin gjithnjë si të vërtetë atë që shkruhet në libër, pa i analizuar ngjarjet, pa i verifikuar burimet…” [42]
 
Bibliografia e përdorur:
I.Periodikë dhe konferenca shkencore:
1)Studime historike. Viti 1967, nr. 4.
2)Zani i Naltë, prill, 1936.
3)Universi. Nr. 1, 2000
4)Konferenca e dytë e Studimeve Albanologjike. Vëll. I, Tiranë, 1969.
5)Simpozium për Skënderbeun, Prishtinë, 1969.
II.Vëllime:
1) Edwin E. Jacques. Shqiptarët.I. Kartë e pendë. 1995.
2)Eqrem bëj Vlora. Kujtime. Vëllimi i parë. 1885-1912.
3)Fan Noli. Histori e Skënderbeut (Gjerq Kastrioti (Skënderbeu), mbreti i shqiptarëve 1412 – 1468. Botim i vitit 1921. Në F. S. Noli. Vepra 4.
4)Gazmend Shpuza. Kuvendime për historinë kombëtare. Dituria, Tiranë, 2000.
5)Gjerq Kastrioti (Skënderbeu) prej peshkop Fan Stilian Nolit – doktor i shkencave filozofike. Në F. S. Noli. Vepra 4.
8)Histori e Skënderbeut, kryezotit të Arbërisë (1405-1468). E shkroi peshkopi Fan S. Noli. E botoi Federata pan-shqiptare Vatra. Boston, Massachusetts. 1950. Në F. S. Noli; Vepra 4.
9)Kahreman Ulqini. Faktorë kulturorë e fetarë – Shkodër, 1999.
10)P. Marin Sirdani O.F.M. Shqypnija e Shqyptarët (Botim i dytë). Shkodër –shtypshkronja “A.Gj. Fishta” – 1941.
11)Milan Shuflaj. Serbët dhe shqiptarët. Bargjini. Tiranë, 2002.
12)Përndritje. Lajmëtari, 2000.
13)Sami Frashëri. Vepra. Vëll. 9-të. Logos – A. Personalitetet Shqiptare në “Kamusu Al ‘Alam” të Sami Frashërit. Logos – A. Shkup, 1994.
14)Tajar Zavalani. Histori e Shqipërisë.
——————————————————————————–
[1] Shih librin “Përndritje”, Lajmëtari, 2000, fq. 60.
[2] Milan Shuflaj. Cituar sipas P. Marin Sirdani O.F.M. Shqypnija e Shqyptarët (Botim i dytë). Shkodër –shtypshkronja “A.Gj. Fishta” – 1941. Fq. 18.
[3] Numri i kandidatëve për fronin e Shqipërisë, sipas shtypit të kohës arrinte në rreth 17. Ndërmjet tyre kishte muslimanë e të krishterë. Përsa u përket të krishterëve që ishin kandidatë për fronin e Shqipërisë në ato kohë, mund të përmendim: Alandro Kastrioti, si pasardhës i Skënderbeut; Alber Gjika, i mbështetur nga Italia dhe nga një pjesë e klerit katolik shqiptar; duka Monpansie, francezët; italianët, duka i Abrucos dhe markezi i Auletas, princi danez Aksel, princi gjerman fon Vyrtenberg, madje dhe përfaqësuesi i Britanisë së Madhe në Egjipt, Kitçener dhe princi gjerman Vilhelm fon Vid, nip i mbretëreshës së Gjermanisë dhe kushëri i mbretit të Greqisë, etj. (Për më tepër për këtë çështje shiko: Gazmend Shpuza. Kuvendime për historinë kombëtare. Dituria, 2000, fq. 156.)
[4] Është fjala për Princ Vidin. Ai kishte dy fëmijë, një djalë dhe një vajzë. Për nder të atdheut të tyre të ri, fëmijët u ripagëzuan me emra shqiptarë: Skënder dhe Donika. Shiko: Tajar Zavalani. Histori e Shqipërisëë – mendimi shqiptar. Phoenix & Shtëpia e Librit, 1998.fq. 237. Ndërsa kapiteni Heaton Armstrong – sekretar i Princ Vidit, çështjen e ndërrimit të emrit të djalit kërthi të Princ Vidit, Viktorit, e shtron sikur gjoja u quajt njëzëri Skënderbe nga shqiptarët, sipas mbretit dhe Heroit të tyre Kombëtar, Gjergj Katriotit (!?). Shiko: Kapiten Heaton Armstrong. Gjashtë muaj mbretëri, 1914. Onufri, 2001. fq.46.
[5] Eqrem bëj Vlora që e ka takuar personalisht don Alandron, ka shkruar për të:
Ne e njihnim Parisin dhe qëndrimi në “Ville lumiere” nuk na dha asgjë të re. Vetëm një takim këtu ka lënë mbresa të thella në kujtesën time, sepse ai ka një lidhje të çuditshme me ngritjen për herë të parë të flamurit kombëtar në Shqipëri. Ne deomos që i bëmë një vizitë në Paris don Alandro Kastriotit në shtëpinë e tij, një vilë e bukur në Jugendstil. Mua më interesonte veçanërisht biblioteka e mbushur me libra shumë të bukur dhe të rrallë albanologjikë, si dhe koleksioni i tij i madh i gravurave. Por, për fat të keq, pas vdekjes së don Alandros, kjo bibliotekë humbi. Një pjesë u shpërnda nga sekretari i tij shqiptar, Leka, një pjesë u shit apo u vodh. Me rëndësi të madhe ka qenë sidomos një listë me dokumente të ndryshme të Arkivit Shtetëror të Barcelonës, ku bëhej fjalë për Shqipërinë.
Don Alandro ka qenë një burrë i kultivuar dhe i arsimuar dhe e vetmja gjë që e bënte disi qesharak, ishte mania e tij, thuajse fëminore, për t’u quajtur shqiptar (Ai këtë e shpjegonte kështu: Një stërgjysh i don Alandros kishte qenë nënmbret spanjoll i Napolit në vitin 1600 dhe ishte martuar me një vajzë të shtëpisë së Kastriotëve, markezën Auleta. Prej andej rridhte don Alandro. Po përse ai befas i ndjente veten më tepër shqiptar sesa spanjoll, këtë nuk e di. Mua më tregoi se kjo stërgjyshe i qenka shfaqur njëherë në ëndërr dhe e paska urdhëruar: “Lufto për pavarësinë e Shqipërisë dhe do të bëhesh mbret”. Dhe atëherë ai filloi të luftojë) dhe për të bërë diçka të madhe për Shqipërinë që të kishte, kështu, të drejtë mbi fronin shqiptar… Don Alandro na ftoi për darkë në vilën e madhe, si pallat, te një kushëriri i tij, ku na njohu me shoqërinë “e lartë”, të pranishme. Pasi përfundoi darka, një shërbëtor solli një kuti kadifeje të kuqe mbi një tabaka argjendi dhe e vendosi para don Alandros, i cili u ngrit dhe me ca lëvizje teatrale (fundja ishte spanjoll dhe nuk mund të bënte pa luajtur pakëz komedi) na mbajti një fjalë të bukur për ndjenjat e tij atdhetare për Shqipërinë që i kishte trashëguar prej të parëve dhe, duke përfunduar, tha: “Unë jam plak njeri dhe nuk e di nëse do të jetoj deri në ditën që Shqipëria do të shpallet e pavarur. Vetëm që jam i bindur që ajo ditë po afrohet me hapa vigane”. Pastaj ai hapi kutinë e kadifenjtë, nxorri prej andej një flamur shqiptar – një shqiponjë e zezë dykrenore në fushë të kuqe dhe ma dha mua: “Ditën që do të plotësohet ëndrra ime, po ju ngarkoj ta ngrini këtë flamur dhe të mendoni për mua”. Unë e mora flamurin shumë serioz, duke e mposhtur me vështirësi gazin dhe më pak fjalë e falënderova atë për besimin dhe interesin që tregonte për Shqipërinë. Pesë vjet rresht e ruajta unë këtë flamur në dhomën time të gjumit, varur në një gozhdë anash krevatit, derisa erdhi vërtet dita që kishte profetizuar don Alandroja i gjorë dhe, krejt papritur e krejt rastësisht, ky flamur u ngrit vërtet si simbol i pavarësisë së Shqipërisë. Për më tepër shiko: Bota shqiptare. Eqrem bëj Vlora. Kujtime. Vëllimi i parë 1885-1912.
[6] Në një artikull të gazetës “Rilindja”, më 21 mars 1936 shtroheshin disa çështje që binin në kundërshtim me relitetin islam në vendin tonë. Aty shqyrtohej shtrembët edhe kjo çështje. Në përgjigje për këtë çështje “Zani i Naltë”, shkruante: “Skënderbeu nuk ka luftue për kryq, por për atdhe; nuk ka luftue kundër fesë islame, por kundër turqve. Duhet të dihet se vetë Skënderbeu ka qenë muhamedan (musliman – shënimi im: A. B.), e nuk ka themel ajo që thuhet se ai u ba i krishtenë, sepse, po të bahesh i krishtenë, shqiptarët s’kishin me e dijtë emnin “Skënderbej” (ndoshta koha do të kishte bërë punën e vet duke e fshirë nga kujtesa e njerzve – shënimi im: A.B.). Më anë tjetër, krah për krah me Skënderbeun, ka qenë edhe nipi i tij, Hamza bëj Kastrioti, për të cilin askush nuk ka pretendue se e la fenë islame…” Për më tepër shiko: Zani i Naltë. Prill, 1936, fq. 107-108.
[7] P. Marin Sirdani O.F.M. Vepër e cituar. Fq. 18.
[8] Skënderbeu “Duke qenë një njeri jashtzakonisht trim, i aftë dhe me përvojë luftarake, Papa dhe mbretërit e tjerë të krishterë të Europës, me qëllim që ta përdorin si mbrojtës, e trimëronin dhe e stimulonin atë për të luftuar kundër turqve osmanllinj. Ndonëse i premtonin se do t’i shkonin mbrapa dhe se do t’i ndihmonin, këtë nuk e bënë kurrë…”. Shih: Sami Frashëri. Vepra, vëll. 9 – Personalitetet shqiptare në “Kamus Al-Alam” të Sami Frashërit. Zëri “Shqiptarët”. Logos Shkup – 1994 fq. 30. Ndërsa kur përshkruan Skënderbeun, thotë: “Mbretërit e krishterë të Europës, e, sidomos, Papa dhe mbreti i Hungarisë, duke konsideruar se Skënderbeu do të jetë një digë hekuri kundër Perandorisë Osmane dhe pasi që e futën në zjarr Skënderbeun, bënin sehir (vështronin) nga larg…”. Po aty fq. 126.
[9] “Si erdhi, pastaj, Skënderbeu në qytetin e Krujës urdhëroi që të hiqnin flamurin e turkut dhe të vinin të tijin, me shqiponjën e zezë me dy krerë në fushë të kuqe”. F. Noli, Vepra 4. fq. 345.
[10] Johan Filip Falmerajeri (1790-1860). Vëll. IX, fq. 88; Voigt. Vëll. III, fq. 54. Cituar sipas: Fan Noli, Vepra vëll. 4, fq. 227.
[11] Po aty. Fq. 596.
[12] Dokumentet veneciane vërtetojnë se Republika e Venedikut u përpoq të gjente një njeri që të vriste Skënderbeun duke e shpërblyer me një pension të përjetshëm. (Shih: Ljubich Listine, vëll. IX, fq. 268-269. Dokumenti i datës 4 maj 1448. Sipas F. Noli. Vepra 4, fq. 612).
[13] “…Atmosfera e mosbesimit nuk do të zhduket në marrëdhëniet shqiptaro-venedikase as në periudhën e fundit të veprimtarisë së Skënderbeut, kur edhe vetë Venediku ishte i preokupuar për shpëtimin e zotërimeve të veta përballë invazionit otoman, që po bëhej gjithnjë e më kanosës. Të dy palët e njihnin plotësisht gjendjen e nderë që ekzistonte në marrëdhëniet e tyre. Kjo pasqyrohet shumë mirë nga letra e 31 korrikut 1464 që ambasadori milanez në Venedik i shkruante dukës së Milanos në të cilën tregonte se nga ana e Anton Venierit, këshilltar i Dukës së Venedikut, kishte marrë këtë përgjigje: “Ne nuk i besojmë atij (Skënderbeut) për asgjë, sepse është shqiptar dhe është tradhëtar dhe i lig” (J. Radonic. Gjuragj Kastrioti Skanderbeg i Arbanija, u XV vjeku. Beograd, 1942; nr. 274). Nga ana tjetër, nga një letër e 24 janarit 1467 e ambasadorëve milanezë në Romë, Lorezo Da Pesaro dhe Agostini de Rossi informohemi se “edhe ai, Skënderbeu, shumë qartë e kuptoi se qëllimi i asaj Sinjorie (Venedikut) priret ta pushtojë atë qytet (Krujën) dhe thotë se më parë do t’ia jap atë me gjithë çka mbetet sulltanit” (F. Pall. I rapporti italo-albanesi intorno alla metà del secolo XV; në arch. Stor. Prov. Napol. IV, 1965; Napoli, 1966; nr. LXXII).
Skënderbeu shkoi në Itali në çastet më të vështira për Shqipërinë, i shoqëruar nga pak njerëz me pamjen e “një njeriu shumë të thjeshtë”. Qëndrimi i tij formonte një kontrast shumë të fortë me atë që mbante ndaj rrezikut turk klasa sunduese europiane, qëndrimin e së cilës aq mirë e ka shprehur në pranverë të vitit 1465 vëzhguesi i vëmendshëm i këtyre ngjarjeve, Gerardo de Collis: “Zotërinjtë e të krishterëve, të cilët kanë nxjerrë të holla nga popujt e tyre, sipas pretekstit të kësaj ndërmarrjeje (luftës antiturke) dhe pastaj i kanë futur në xhep për dobinë e tyre” (J. Radomir. Gjuragj… vepër e cituar; nr. 293). Papa Pali II, u përpoq me anë të justifikimeve boshe dhe, pas ceremonive zyrtare, të fshihte qëndrimin e tij të vërtetë dhe të largonte sa më parë Skënderbeun nga Roma. Bile bëri që të largohej në një mënyrë që e ofendonte Heroin Shqiptar në dinjitetin e tij njerëzor. Pas një qëndrimi prej dy muajsh, Skënderbeu më në fund u nis duke e kuptuar në mënyrë të plotë e përfundimtare qëndrimin e vërtetë që mbahej ndaj tij, duke marrë me vete ndjenja të thella përbuzjeje dhe urrejtjeje, ndjenja që ai i shprehu në çastin e largimit nga Roma duke thënë: “Më parë do të donte të bënte luftë me Kishën se sa me turqit” (P. Fall. I rapporti…vepër e cituar; nr. LXXVII) dhe se “nuk besonte se mund të gjendej mizori më e madhe në botë se sa në këta priftërinj” (Po aty; nr. LXXIII). Për më gjërë për këtë çështje shih: Kasëm Biçoku. Mbi disa aspekte të marrëdhënieve të Skënderbeut me shtetet kryesore italiane në fitet e fundit të eprimtarisë së tij. Studime Historike. Viti 1967; nr. 4, fq. 51; 57; 60.
[14] Shih: Edwin E. Jacques. Shqiptarët vëll. I. Kartë e pendë. 1995. fq. 266-269.
[15] Dukagjin – Zadeh 1920, 5,6. Sipas: Edwin E. Jacques. Vepër e cituar Fq.278.
[16] Për më gjërë shiko: Po aty.
[17] Shih: A.K. Bogdan; Historia e shqiptarëve nga ilirët e lashtë në erën e Islamit; në revistën “Univers”, nr. 1, 2001; fq.57
[18] F. S. Noli, Gjergj Kastrioti Skënderbeu 1405-1468, Tiranë, 1967, fq. 64. Vepra 4; fq. 244-245. Tiranë, 1989.
[19] Po aty. Fq. 500, 506.
[20] Po aty, fq. 246. Shif edhe fq. 257.
[21] Pius II, Asia and Europa, kap. XV, fq. 337; sht. Nr. 28. Po aty fq. 256.
[22] Milan Shuflaj. Serbët dhe shqiptarët. Bargjini. Tiranë. 2002. Fq. 27.
[23] F. S. Noli, Gjergj Kastrioti Skënderbeu 1405-1468, Tiranë, 1967, Vepra 4; fq. 201-201
[24] Po aty; fq. 199.
[25] Po aty, fq. 147.
[26]Po aty, fq. 137.
[27] Përndritje; Lajmëtari, 2000, fq. 60.
[28] Shiko: Milan Shuflaj. Vepër e cituar. Bargjini. Tiranë. 2002. Fq.245-246.
[29] Shih: N. Barcolla, Skandali “Cordignano” dhe mbrojtja e kombit shqiptar; Tiranë, 1941. fq. 242.
[30] Shih: S.N. Naçi, Pashallëku i Shkodrës nën sundimin e Bushatllinjve (1757-1796 ), Tiranë, 1964, fq. 166, 242.
[31] Shih: .N. Burileanu, I romeni di Albania, Bologna, 1912, fq. 250. Sipas Kahreman Ulqini. Faktorë kulturorë e fetarë. Shkodër, 1999, fq. 51.
[32] Sipas: Edwin E. Jacques. Vepër e cituar. Fq. 278.
[33] Shih: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike, vëll. I, Tiranë, 1969. Simpozium për Skënderbeun, Prishtinë, 1969.
[34] A. Gegaj, L’Albanie et l’Invasion turque au XV siecle; Louvian, 1937; po ai, Arbëria dhe Gjergj Kastrioti 1405-1468, “Eurorilindja”, Tiranë, 1995. Sipas G. Shpuza. Kuvendime për historinë kombëtare, “Dituria”, 2000, fq. 69.
[35] F. S. Noli, Histori e Skënderbeut”, Boston, 1921; Dj. Kortcha, “Tri pyetje nga jeta e Skënderbeut”, Tiranë, 1923.
[36] Shih: Gazmend Shpuza, Përfytyrimi naimian për Skënderbeun si hero kombëtar. Në Seminarin XVII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe diskutimeve. Tiranë, 16 – 31 gusht 1995. Eurorilindja, Tiranë, 1995, fq. 685-698.
[37] C.N. Sathas, Documents inedits relatifs a l’histoire de la Grece au Moyen Age. Tome I, Paris, 1880, fq. XXVII. Sipas K. Ulqini. Faktorë kulturorë e fetarë, Shkodër, 1999. Fq. 38.
[38] Skënderbeu Princit të Tarantos, te Makushevi; Monumenta Slavorum, vëll. II fq. 123, sht. 31. Fan Noli. Vepra; vëll. 4. Shkrime historike.Tiranë, 1989, fq. 308.
[39] Fan Noli; vepra e përmendur, fq. 321.
[40] Për më tepër për këtë çështje shiko: Gazmend Shpuza. Kuvendime për historinë kombëtare. Dituria, Tiranë, 2000, fq. 62-78.
[41] Hammer-Purgstall 1835, 2:346. Sipas: Edwin E. Jacques. Vepër e cituar. Fq. 279.
[42] Sami Frashëri. Vepra. Vëll. 9-të. Logos – A. Personalitetet Shqiptare në Kamusu Al Alam të Sami Frashërit. Logos – A. Shkup, 1994, f. 12-13.